Εκ του οραν το εραν: Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος" του Μαρσέλ Προυστ (Marcel Proust)

"Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος" του Μαρσέλ Προυστ (Marcel Proust)

Τετάρτη, 26 Μάιος 2010 13:41

Τίτλος: Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος (Aναζητώντας το χαμένο χρόνο)

Συγγραφέας: Μαρσέλ Προυστ (Marcel Proust)

Εκδόσεις: Διώνη 2003

Είδος: Μυθιστόρημα Σελίδες: 501

Μετάφραση: Δημήτρης Δημουλάς-Παντελής Ανδρικόπουλος

Ο ΜΑΡΣΕΛ ΠΡΟΥΣΤ ΚΑΙ Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΝΕΝΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Ο Μαρσέλ Προυστ (1871-1922) ανήκε σε μια πλούσια οικογένεια του Παρισιού της λεγόμενης haute bourgeoisie. Μια σοβαρή μορφή άσθματος δυσκόλεψε τις σπουδές του στο Λύκειο Κοντορσέ και αργότερα στη Σορβόννη, όπου σπούδασε νομικά. Τον ενδιέφεραν όμως πολύ περισσότερο οι νέες φιλοσοφικές θεωρίες της σχολής της οποίας κύριος εκπρόσωπος ήταν ο Henry Bergson. Ο Προυστ γοητεύτηκε από τις ιδέες του τελευταίου σχετικά με το υποσυνείδητο, την έννοια της «διάρκειας» σε αντίθεση με τη συμβατική διάσταση του χρόνου, και ιδιαίτερα την αναξιοπιστία του αναλυτικού πνεύματος σαν οδηγού για την προσέγγιση της πραγματικότητας.

Ως τα 35 του, ο Προυατ σύχναζε στους κοσμικούς κύκλους του φωμπούρ Σαιν-Ζερμαίν και τα μεγάλα λογοτεχνικά σαλόνια, όπου ήταν καλοδεχούμενος χάρη στη γοητευτική του φύση και το φίνο πνεύμα του. Αλλά ξέρουμε τώρα πλέον, χάρη στην Αναζήτηση, πως αυτός ο, εκ πρώτης όψεως, αργόσχολος ντιλετάντης ήταν ένας καλλιτέχνης προικισμένος με εκπληκτική παρατηρητικότητα. Για τον υπερευαίσθητο, ασθενικό και εσωστρεφή αυτό άνθρωπο, ο θάνατος της αγαπημένης του μητέρας, ήταν ένα καίριο πλήγμα. Στερημένος από τη φροντίδα και την κατανόησή της, ταλανιζόμενος από την κατάσταση της υγείας του, ο Προυστ άλλαξε τον τρόπο ζωής του. Αυτοπεριορίστηκε στο διαμέρισμά του στο βουλεβάρτο Ωσμάν, και σπάνια έκανε την εμφάνισή του.

Τον Ιανουάριο του 1909 ο Προύστ είχε την εμπειρία της ακούσιας αναπόλησης μιας ανάμνησης από τα παιδικά του χρόνια που την προκάλεσε η γεύση από ένα μπισκότο (που στο μυθιστόρημα έμμελε να γίνει η περίφημη πλέον Madeleine) βουτηγμένο στο τσάι. Ο Προύστ είχε βρει την «αποστολή» του: να μεταλλάξει σε τέχνη όχι απλώς τις παρατηρήσεις και τις μέσω των αισθήσεων αντιλήψεις της επιφανειακής και μονόπλευρης συνείδησής του, αλλά τις πιο σημαντικές εντυπώσεις που αποκαλύπτει ο νους όταν διεισδύει στα βαθύτερα στρώματα του εαυτού, στη περιοχή του υποσυνείδητου. Τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς αποσύρθηκε από τον κόσμο, μόνωσε ηχητικά το διαμέρισμά του και αφοσιώθηκε στη συγγραφή του έργου τελειώνοντας τα πρώτα χειρόγραφα τον Σεπτέμβριο 1912.

Το μυθιστόρημα αποτελείτε από επτά μέρη και εκδόθηκα στα Γαλλικά με τον τίτλο À la recherche du temps perdu από το 1913 ως το 1927. Υπάρχει άποψη πως το μυθιστόρημα είναι η ιστορία της ζωής του ίδιου του Προυστ, δοσμένη σαν μια αλληγορική αναζήτηση της αλήθειας. Ο πρώτος τόμος Από τη μεριά του Σουάν, απορρίφτηκε από δύο εκδότες για να εκδοθεί τελικά με έξοδα του συγγραφέα το Νοέμβριο του 1913. Ο Προυστ την εποχή εκείνη είχε σχεδιάσει δύο μόνο τόμους. Εδώ όμως αξίζει να σημειωθεί σχετικά με τον τελευταίο τόμο, Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος, το εξής: τα χειρόγραφα του Προυστ είχαν γενικά την μορφή «πλίνθων και κεράμων», πολυμεταχειρισμένα περίπου δισανάγνωστα. Ιδιαίτερα τα χειρόγραφα του Ξανακερδισμένου Χρόνου ήταν σε οικτρή κατάσταση. Εν τούτοις, η ουσία του περιεχόμενου του Ξανακερδισμένου Χρόνου, όπως γράφει στην εισαγωγή ο Bernard Raffalli, είχε προδιαγραφεί από πολύ παλιά: «το τελευταίο κεφάλαιο του τελευταίου τόμου είχε γραφτεί ευθείς αμέσως μετά το πρώτο κεφάλαιο του πρώτου τόμου. Όλα τα ενδιάμεσα γράφτηκαν στη συνέχεια». Είναι λόγια του ίδιου του Προυστ (18 Δεκεμβρίου 1919, Επιστολές προς Nouvelle Revue Française).

Στη διάρκεια των χρόνων του πολέμου ο Προύστ αναθεώρησε το υπόλοιπο του έργου, εμπλούτισε και εμβάθυνε τον τρόπο έκφρασης, την υφή και τη δομή του, ενισχύοντας τα ρεαλιστικά και σατυρικά στοιχεία, κάτι που γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στους τόμους Σόδομα και Γόμμορα και Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος, και τριπλασίασε τον όγκο του. Με τον τρόπο αυτό το μεταμόρφωσε σ’ ένα από τα πλέον βαθυστόχαστα επιτεύγματα της ανθρώπινης φαντασίας. Τον Ιούνιο του 1919 κυκλοφόρησε ο τόμος Στον ίσκιο των Ανθισμένων Κοριτσιών ταυτόχρονα με μια αναθεωρημένη επανέκδοση του Σουάν. Το Δεκέμβριο του 1919 ο Ίσκιος κέρδισε το βραβείο Goncourt. Ξαφνικά ο Προυστ γίνεται γνωστός παγκοσμίως. Δύο ακόμα τόμοι κυκλοφόρησαν όσο ζούσε και είχαν την τύχη της τελικής τους αναθεώρησης από τον ίδιο: Από τη μεριά του Γκερμάντ (1920) και Σόδομα και Γόμορρα (1921). Τα τρία τελευταία μέρη της Αναζήτησης του χαμένου χρόνου εκδόθηκαν μετά θάνατον σε μια προχωρημένη αλλά όχι πλήρως αναθεωρημένη μορφή: Η Φυλακισμένη (1923), Η Εξαφάνιση της Αλμπερτίν (1925, αρχικός τίτλος Η Φυγάς), και τέλος Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος. Μια έγκυρη έκδοση του συνολικού έργου κυκλοφόρησε το 1954.

Ο κύκλος του έργου αφηγείται τις προσωπικές εντυπώσεις (impressions) για τη ζωή τη φύση, και ταυτόχρονα, τις διάφορες φάσεις της καλλιτεχνικής εξέλιξης του αφηγητή. Είναι, όπως επέμενε ο συγγραφέας, στην ουσία «leroman d’ une vocation». Θα αποτολμούσαμε να το αποδώσουμε σαν την : Αφήγηση μιας κλίσης, αλλά και «θείας κλήσης» συγχρόνως, για την ανάληψη μιας «ιερής» υποχρέωσης. Στο τελευταίο βιβλίο, τον Ξανακερδισμένο Χρόνο, η αναζήτηση από τον ήρωα του Χαμένου Χρόνου φτάνει στο τέλος της (“happy end” το θέλει στην εισαγωγή του ο Bernard Raffalli) με την ανακάλυψη πως μόνο μέσα από την καλλιέργεια των καλλιτεχνικών του χαρισμάτων θα αποκτήσει την διαισθητική δύναμη να διεισδύσει στην πραγματική αλήθεια της εμπειρίας που υπήρξε η ζωή του και να την ερμηνεύει.

Ο αφηγητής κινείτε μέσα στο ιστορικό χρόνο και το μυθιστόρημα αρχίζει με τις αναμνήσεις του από τα ευτυχισμένα παιδικά του χρόνια στο Κομπραί. Αφηγείται την ιστορία της ζωής του μέσα από μια σειρά μακρών επεισοδίων, όπου κάνουν την εμφάνισή τους επί σκηνής μνημειώδεις χαρακτήρες: Ο Σαρλ Σουάν, πλούσιος λάτρης της τέχνης και κοσμικός, που έχει μια θυελλώδη σχέση με την κοκότα Οντέτ. Καρπός της σχέσης αυτής η Ζιλμπέρτ Σουάν, την οποία θα ερωτευτεί ο νεαρός Μαρσέλ. Η αριστοκρατική οικογένεια Γκερμάντ, στους κύκλους της οποίας θα εισχωρήσει. Μέλος της οικογένειας των Γκερμάντ ο έκλυτος βαρώνος ντε Σαρλύς, μορφή προμηθεϊκή, και ο ανιψιός του ο ωραίος Ρομπέρ ντε Σαιν-Λου, καθένας με τα πάθη και τις αντιφάσεις του. Ο ζηλότυπος, μαρτυρικός έρωτας του αφηγητή για τη λεσβία Αλμπερτίν, που τον φέρνει στο σημείο να τη φυλακίσει σ’ ένα διαμέρισμα, η εξαφάνιση και ο θάνατός της. Οι εντυπώσεις του Μαρσέλ από τους «ανερχόμενους» ψευτο-μποέμ Βερντυρέν. Ο Γολγοθάς του μεγαλομανούς ντε Σαρλύς και το ακατανόμαστο πάθος του για τον βιολιστή Μορέλ (Σαρλί)

Ο κόσμος του Μαρσέλ εκτείνεται έτσι ώστε να συμπεριλάβει τόσο τον καλλιεργημένο όσο και τον εξαχρειωμένο, και να δει όλη την γκάμα του ανθρώπινου παραλογισμού και της αθλιότητας. Η προσωπική του δυστυχία, καθώς βαθαίνει μέσα στους κατακλυσμούς της εποχής του – υπόθεση Ντρέυφους, 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος – κορυφώνεται σε ένα όραμα της ζωής σαν μιας ανώφελης σταύρωσης του πνεύματος. Παραδέρνει μέσα στην άμπωτη του χρόνου οδεύοντας προς λήθη και το θάνατο. Στο έσχατο σημείο αυτής της άμπωτης, αισθάνεται πως ο χρόνος έχει χαθεί, ομορφιά και νόημα έχουν σβήσει απ’ οτιδήποτε στο παρελθόν αναζήτησε και κέρδισε. Απαρνείται το βιβλίο που πάντα έτρεφε την ελπίδα να γράψει.

Όμως μια βαθύτερη ανίχνευση ορισμένων στιγμών από το χθες, στιγμών που μορφοποιούνται σε ενσαρκωμένη ποίηση, η ανάμνηση από συναισθήματα που πάλλουν ακόμη στα βάθη του συνειδητού, τον κατατρύχει, όπως για παράδειγμα μια μουσική φράση, με την υπόσχεση της ευτυχίας.

Σε μια δεξίωση μετά τον πόλεμο, ο αφηγητής αντιλαμβάνεται, μέσα από μια σειρά περιστασιακών «α-συνείδητης μνήμης», πως όλη η ομορφιά που βίωσε στο παρελθόν είναι ζωντανή πάντα. Ο χαμένος χρόνος έχει ξανακερδηθεί, και ρίχνεται στη δουλειά σ’ ένν αγώνα δρόμου με το θάνατο, για να προλάβει να γράψει το μυθιστόρημα που ο αναγνώστης έχει μόλις τελειώσει.

Επί τέλους, ο προφήτης που κρύβεται μέσα στον Προυστ ανακαλύπτει στα τρίσβαθα του είναι του έναν χαμένο παράδεισο. Νέοι δρόμοι αναζήτησης ανοίγουν διάπλατα. Ένα οδοιπορικό αρχίζει, στη διάρκεια του οποίου ο συγγραφέας «ανασταίνει» τους διάφορους εαυτούς του καθώς και των γυναικών και αντρών που γνώρισε: της μητέρας του από τη μεριά, που θέτει το πρότυπο της αγάπης του και της Αλμπερτίν από την άλλη, που το καταστρέφει. Της γιαγιάς του που ενσαρκώνει γι’ αυτόν την ηθική χάρη που αναζητεί στην τέχνη και της κυρίας Βερντυρέν, του θηλυκού μαικήνα με τη δεσποτική δύναμη. Του Σουάν, που του εξάπτει τη φαντασία του ως έφηβου, του βαρώνου ντε Σαρλύς, που του συντρίβει τον συναισθηματικό ιδεαλισμό του. Της Οριάν ντε Γκερμάντ, που του εμπνέει τον έρωτα χωρίς ανταπόκριση όμως, και της Οντέτ, της κοκότας πολυτελείας που η ανοησία της τής εξασφαλίζει την αιώνια γοητεία της. Του Ρομπέρ ντε Σαιν-Λου, φίλου και ινδάλματος της νεότητάς του, που σπαταλά τη ζωή του, του Βιντέιγ, του νεκρού, βεβηλωμένου μουσικού του οποίου η «μικρή φράση» από μια σονάτα αποκαλύπτει το μυστικό της ευτυχίας.

Αξίζει πάντως να σημειώσει κανείς ότι η τελική εντύπωση που αφήνει η τοιχογραφία της κοινωνίας με τους πρώτους και δεύτερους ρόλους που ζωγραφίζει ο Προύστ, δεν είναι τραγική αλλά, με την πλέον βαθιά έννοια, κωμική. Στον κόσμο που ξεδιπλώνεται στις σελίδες του βιβλίου, και οι πλέον ζοφερές πραγματικότητες προκαλούν μάλλον το θαυμασμό και τον οίκτο παρά την απέχθεια. Ο Μπλόχ με τα συμπλέγματά του, ο δούκας ντε Γκερμάντ, μολιερικός ξεκούτης η «Πατρώνα» των τεχνών κυρία Βερντυρέν, ο καιροσκόπος Μπρισσώ, ο στυγνός διπλωμάτης Νορπουά, ο γιατρός Κοττάρ, ακόμη και ο βαρώνος ντε Σαρλύς είναι έξοχοι κωμικοί χαρακτήρες. Σε δεύτερο πλάνο κινούνται πρόσωπα όπως η Φρανσουάζ, η υπηρέτρια του αφηγητή, που «απ’ τα χείλη της άνθισαν τα πιο γνήσια γαλλικά», ο πολυμήχανος Ζυπιέν, άνθρωπος για όλες τις δουλειές, ένας «κουρέας της Σεβίλλης», και ο αρχιυπηρέτης που επιμένει να προφέρει τις λέξεις όπως αυτός έχει επιλέξει να το κάνει βάσει της «Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου».

Στο τέλος, ο ήρωας, συγγραφέας και προφήτης Προύστ γίνονται ένα. Ο Προυστ αναδύεται μέσα από τις πλάνες του ιστορικού χρόνου σε μια άλλη σφαίρα ύπαρξης που το κλειδί της είναι η ακούσια αναπόληση της εμπειρίας των αισθήσεων. Εδώ κάθε τυχαίος συσχετισμός, όπως η γεύση της Madeleine, που τον οδηγεί πίσω στα παιδικά χρόνια στο Κομπραί, μετατρέπεται σε γεγονός που ακτινοβολεί. Σε τέτοιες στιγμές πόλωσης ξαφνικά κρατά στα χέρια του την ίδια του τη ζωή, όχι σαν μια φόρμουλα, μια μαθηματική εξίσωση, αλλά σαν ενσάρκωση ελευθερίας και ποίησης. Ο χρόνος που έχει βιωθεί είναι Χρόνος εξανθρωπισμένος, Χρόνος μεταλλαγμένος στον πιο βαθιά κρυμμένο εαυτό. Στο Ον εκείνο που κινούμενο «έξω απ’ τον χρόνο» ξεπερνά το θάνατο. Αυτή η διαισθητική κατανόηση του εαυτού είναι «ξανακερδισμένος χρόνος». Ο Προύστ παλεύει ελεύθερος από μύθους, μοιρολατρία, χρονολογίες. Η διερεύνηση των αρχικών αισθημάτων του, η αναζήτηση της φωτιάς της ζωής που απαλύνει τις ορθολογικές δυνάμεις και τους δίνει αξία, είναι το αισιόδοξο τέλος και αρχή της Αναζήτησης του Χαμένου Χρόνου.

Παντελής Ανδρικόπουλος - Δημήτρης Δημουλάς Οκτώβριος 1996. Πηγή: από τον τόμο Μαρσέλ Προυστ "Ο Ξανακερδισμένος Χρόνος", εκδόσεις Διώνη. Αθήνα 2003.

Η αφίσα της ταινίας

Να σημειώσουμε ότι το βιβλίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1999 από τον Raoul Ruiz με τίτλο "Le Temps Retrouve" (αγγλικός: Marcel Proust's Time Regained) (ελληνικός: Ο Ξανακερισμένος Χρόνος) με τους Catherine Deneuve, στο ρόλο της Οντέτ (Odette de Crecy), την Emmanuelle Béart στο ρόλο της Γκιλμπέρτ (Gilberte), τον Vincent Perez στο ρόλο του Μορέλ (Morel), τον John Malkovich στο ρόλο του βαρώνου ντε Σαρλύς (Le Baron de Charlus) τον Pascal Greggory στο ρόλο του Saint-Loup, τον Marcello Mazzarella ως Μαρσέλ Προυστ την Chiara Mastroianni ως Αλμπερτίν (Albertine) τον Melvil Poupaud ως Le Prince de Foix κ.α

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ:

Ο Μαρσέλ Προύστ γεννήθηκε 10 Ιουλίου 1871 στο Οτέιγ, προάστιο του Παρισιού. Ήταν γιός της Ζαν Βέιλ, κόρης εύπορου εβραίου χρηματιστή, κι ενός διακεκριμένου γιατρού, του Αντριέν. Από ηλικίας εννέα ετών ο Προύστ υπέφερε από χρόνιο άσθμα, αλλά υπηρέτησε στον Στρατό για ένα χρόνο (1889-90). Στη συνέχεια αποφασίζει να συνεχίσει τις σπουδές του στη Νομική Σχολή του περίφημου Ecole de Sciences Politiques της Σορβόννης, κάνοντας παράλληλα το ντεμπούτο του στα σαλόνια της υψηλής κοινωνίας του Παρισιού όπου, εξαιτίας της ευγλωττίας και της οικονομικής του επιφάνειας, γίνεται σύντομα δημοφιλέστατος. Επρόκειτο για μια πασίγνωστη και διασκεδαστική φυσιογνωμία στους κοσμικούς κύκλους των Παρισίων μέχρι τις αρχές του αιώνα, όταν αποσύρθηκε στο φημισμένο με φελλό επιστρωμένο δωμάτιό του στην Boulevard Haussmann για ν’ αφοσιωθεί στο μυθιστόρημα Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο (À la recherche du temps perdu) (1913-27) που προετοίμαζε από νεαρή ηλικία, και που δημοσιεύτηκε σε επτά τόμους, οι τελευταίοι τρεις μετά θάνατον. Γνωρίζει τον Ανατόλ Φρανς, μέσο μιας φίλης του. Με την παρότρυνση του Φρανς, το 1896 ο Προυστ εκδίδει το πρώτο του έργο «Τέρψεις και ημέραι», μια συλλογή από σύντομες ιστορίες, ποιήματα και δοκίμια, η οποία όμως δεν θα γνωρίσει ιδιαίτερη επιτυχία. Από νωρίς, πριν ακόμα αντιμετωπίστεί από την κριτική σαν συγγραφέα, ο Προύστ είχε μεταφράσει και εκδώσει από τα γραπτά του Άγγλου δοκιμιογράφου, κριτικού και μεταρρυθμιστή Τζών Ράσκιν (1819-1900).

Το γλαφυρό Χαρές και λύπες (Les plaisirs et les jours, 1896). Το ημιτελές μυθιστόρημα, Jean Sauteuil, που βρέθηκε και δημοσιεύθηκε μετά τον θανατό του (1952 & 1954), και που περιέχει αποσπάσματα σε εμβρυακή κατάσταση του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο Και τις κριτικές και ενδοσκοπικές μελέτες, Μέσω Σαίντ-Μπεβ (Contre Sainte-Beuve, 1954).

Άρχισε τη συγγραφή του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο το 1912. Δημοσίευσε τον πρώτο τόμο Από τη μεριά του Σουάν, με δικά του έξοδα το 1913, αλλά με μικρό βαθμό υποδοχής από το κοινό. Δεν θα συμβεί όμως το ίδιο και με το δεύτερο μέρος, «Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών», που θα εκδοθεί με καθυστέρηση λόγω του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου το 1919, το οποίο τιμήθηκε με το Βραβείο Γκονκούρ (Goncourt) και του χάρισε την παγκόσμια αναγνώριση και καταξίωση. Κατά τη διάρκεια της γνωστής υπόθεσης Ντρέιφους, από το 1896 ως το 1906, υπήρξε θερμός υποστηρικτής της πλευράς του γαλλοεβραίου λοχαγού του στρατού, πράγμα που είχε αντίκτυπο στην κοινωνική του ζωή, κυρίως εξαιτίας του έντονου αντισημιτισμού στις τάξεις της γαλλικής κοινωνίας. Ο θάνατος της μητέρας του, το 1905, κλόνισε ακόμη περισσότερο τόσο τη σωματική υγεία του, οδηγώντας τον σε εγκλεισμό σε σανατόριο, όσο και την αντίστοιχη ψυχική, καθώς ήδη έπασχε από έντονες νευρώσεις κυρίως εξαιτίας των απεγνωσμένων προσπαθειών του να κρατήσει κρυφές τις ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις του. Τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Προυστ συνέχισε να δουλεύει για την ολοκλήρωση του μυθιστορήματος Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, εκδίδοντας τα έργα: «Η μεριά του Γκερμάντ Α' μέρος» (1920), «Η μεριά του Γκερμάντ Β' μέρος», «Σόδομα και Γόμορρα Α' μέρος» (1921) και «Σόδομα και Γόμορρα Β' μέρος» (1922).

Το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο είναι από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί παγκοσμίως. Θα αντέξει στον χρόνο, ο κόσμος θα εξακολουθεί να το διαβάζει, ανεξάρτητα από τις διάφορες ασήμαντες, υπεροπτικές και επιπόλαιες γνώμες και κριτικές (θετικές ή αρνητικές). Στο σύνολό του το μνημειώδες αυτό ημιαυτοβιογραφικό μυθιστόρημα είναι περισσότερο ένας εσωτερικός μονόλογος παρά μια ιστορία. Ένα έργο ζωντανό, με ευφυέστατες μεταφορές και εξαιρετικά σχήματα λόγου, είναι πλούσιο σε ψυχολογικές, φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές έννοιες.

Μερικοί τον θεωρούν ως τον μεγαλύτερο συγγραφέα του εικοστού αιώνα, και άλλοι ως μια σπουδαία περίπτωση.

Ο Μαρσέλ Προυστ πέθανε στις 18 Νοεμβρίου 1922 από πνευμονία.

Πηγές: ΤΟ ΒΗΜΑ 1/Σεπτεμβρίου/2002 - George Painter «Μαρσέλ Προυστ» εκδόσεις Χατζηνικολή Αθήνα 1992 - Ρότζερ Σάττακ «Μαρσέλ Προύστ» εκδόσεις Ηριδανός Αθήνα 1981