Γλυκά νερά - Μουσική

Γλυκά νερά - Μουσική

Γλυκά νερά, πολιτισμός, μουσική
To λεγόμενο γλυκό νερό, σε αντίθεση προς το αλμυρό θαλασσινό, είναι απολύτως απαραίτητο στοιχείο για την βασική χημεία της ζωής του ανθρώπου αλλά και των ζωντανών οργανισμών που ζουν στην ξηρά. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι στο κεφάλαιο της Γένεσης από την Παλαιά Διαθήκη, στο μυθικό ξεκίνημα του κόσμου, ο Θεός διαχωρίζει από νωρίς θαλάσσια και γλυκά νερά ενώ πλάθει τον άνθρωπο από πηλό, δηλαδή χώμα και νερό. Στις διάφορες μυθολογίες, το νερό με τις ποικίλες φυσικές μορφές του -βροχή, χιόνι, πάγος, ποτάμια, πηγές, λίμνες- πρωταγωνιστεί ως φορέας ακατάλυτης ανιμιστικής πίστης και δρα συμμετέχοντας ενεργά στα ανθρώπινα. Στο διαμετρικά αντίθετο σημείο της χρονικής εμπειρίας, η καθημερινή πραγματικότητα του αιώνα της πληροφορικής επαληθεύσει την ακατάλυτη ισχύ της ίδιας ανάγκης για διαθεσιμότητα καθαρού, γλυκού νερού.

Μυθολογικές μασκαράτες για ευγενή ακροατήρια
Η παρουσία του γλυκού νερού στην έντεχνη δυτική μουσική είναι αντίστοιχη της ιστορικής σημασίας του για την ζωή και την εξέλιξη του πολιτισμού. Με συμβολικό ρόλο άλλοτε εκ βαθέων ψυχολογικό, άλλοτε συλλογικό, άλλοτε ως μοχλός δράσης και κάποτε απλά ως ειδυλλιακό σκηνικό, τα γλυκά νερά γης και ουρανού εμφανίζονται επανειλημμένα στην μουσική θεματολογία. Όπως η θάλασσα, έτσι κι' αυτά κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση στο πεδίο της έντεχνης μουσικής την εποχή του μπαρόκ, μέσα από μυθολογικές μεταφορές όπως, για παράδειγμα, στον Βασιλιά Αρθούρο του Πέρσελ (1691), όπου ο ήρωας αποκρούει την σαγήνη ποταμίσιων Νηρηίδων. Η σύμβαση, βολική, λειτουργική και πλούσια σε ευανάγνωστα συμφραζόμενα, θα επιβιώσει πολύ μετά το τέλος της εποχής που την εφηύρε: μεσούντος του 20ού αιώνα, ο Ρίχαρντ Στράους στην όπερά του, Δάφνη, φέρνει στην σκηνή τον ποταμό Πηνειό.

Ποταμοί, φλέβες ζωής των εθνών
Κεντροβαρικό χαρακτηριστικό του Ρομαντισμού υπήρξε η προβολική σχέση-ταύτιση του δημιουργού-υποκειμένου με την φύση. Το κυρίαρχο αυτό στοιχείο συνδυάστηκε άμεσα προς το αναδυόμενο κίνημα-αίτημα για δημιουργία εθνικών κρατών και, συνακόλουθα, εθνικών μουσικών σχολών, καρποφορώντας διάσημες μουσικές τοπιογραφίες.
· Ανάμεσά τους αναμφίβολα ξεχωρίζει ο Μολδαύας του πατέρα της τσέχικης μουσικής, Σμέτανα. Τμήμα εξαμερούς κύκλου συμφωνικών ποιημάτων με τίτλο, Η Πατρίδα μου (1882), ο μελωδικός Μολδαύας είναι ένα ιδεαλιστικό μουσικό πορτρέτο του παραπόταμου του Δούναβη που διασχίζει Βοημία και Τσεχία. Η μουσική περιγράφει την περιπετειώδη ροή του ζωοδότη ποταμού δια μέσου της χώρας και της ιστορίας. Σεβασμός στην φύση και νεοπαγής εθνική συνείδηση προβάλλονται δυναμικά στο μεγάλο ποτάμι ως σύμβολο της συνειδητοποιημένης ιδιοπροσωπίας που διακατέχει και τρέφει τον λαό.
· Διαφορετικά προβάλλει η παρουσία του Δούναβη στην μουσική της Βιέννης, πρωτεύουσας της φθίνουσας αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα. Το βαλς, Ωραίος, Γαλάζιος Δούναβης (1867), του Γιόχαν Στράους υιού, εκφράζει με εξιδανικευμένη αφαιρετικότητα τον κοσμοπολίτικο ευδαιμονισμό της πρωτευουσιάνικης κοινωνίας: χαυνωτικό λίκνισμα στα 3/4, ηδονικός μελωδισμός, οργασμικές κορυφώσεις, απροκάλυπτη αυταρέσκεια προσφέρουν αισθησιακή φυγή που διατηρεί άφθαρτη την φυγεύθυνη γοητεία της!
· Αναμφίβολα περίπτωση με μοναδικό βάθος και περιεκτικότητα σε συμφραζόμενα (κοινωνικοπολιτικά, ψυχολογικά, ιστορικά) αποτελεί η παρουσία του Ρήνου στο Δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ (1869-76) του Βάγκνερ. Φυσική βάση πλούτου, σύμβολο δύναμης και ενότητας του γερμανικού έθνους αλλά επίσης θέατρο, αρχή και τέλος του δράματος του πολιτισμού της βιομηχανικής επανάστασης, ο Ρήνος αντιπροσωπεύει το αμοραλιστικό δυναμικό της δύναμης στην περιπετειώδη διαλεκτική της με τον άνθρωπο.
Ωστόσο σε πολλά έργα του ρομαντισμού και νεορομαντισμού τα ποταμίσια πορτρέτα λειτουργούν φυσιοκρατικά, απλώς ως γεωγραφικές ...υπογραφές. Στην ψευδοαιγυπτιακή Αΐντα (1871) του Βέρντι η νυκτερινή ερωτική σκηνή διαδραματίζεται στον Νείλο, το πρελούδιο στην Χοβάντσινα του Μουσόργκσκι περιγράφει την αυγή στον ποταμό Μόσκβα, ενώ το πλωτό σπιτικό του μοιραίου ζευγαριού στον Μανδύα του Πουτσίνι είναι αραγμένο στον Τίβερη. Στην Συμφωνία του Λονδίνου, ο Βων Γουίλιαμς δίνει ένα σύντομο, εμπρεσιονιστικό πορτρέτο του Τάμεση, ο χαμηλόφωνος Φρέντερικ Ντίλιους μεταφράζει σε μουσική στην γοητεία των ποταμίσιων νερών στην Σουίτα της Φλόριντα και στο Καλοκαιρινή νύχτα στο ποτάμι. Στις ΗΠΑ, ο Φέρντι Γκροφέ συνέθεσε την κινηματογραφικής πληθωρικότητας σουίτα Μισισίπι (1926) για τον ομώνυμο ποταμό, ενώ Το Ποτάμι του τζαζίστα Ντιουκ Έλινγκτον είναι περισσότερο μια θρησκευτική αλληγορία της ζωής. Την μουσική πινακοθήκη συμπληρώνουν δύο σύγχρονες συνθέσεις ...τεχνοκρατικής αφετηρίας. Ο Φέρντι Γκροφέ συνέθεσε την σουΐτα Καταρράκτες του Νιαγάρα (1961) για τα εγκαίνια του ομώνυμου υδροηλεκτρικού σταθμού, ενώ ο μινιμαλιστής Φίλιπ Γκλας εμπνεύστηκε την μεγαλειώδους πνοής καντάτα Ιτάϊπου (1988) από ανάλογο τεχνικό έργο στον ποταμό Παρανά στα σύνορα Βραζιλίας-Παραγουάης.

Θύελλες στην φύση, στην ψυχή και στην σκηνή
Γεννώντας δέος στην ανθρώπινη ψυχή, θύελλες και καταιγίδες έκαναν επανειλημμένα την εμφάνισή τους στην εργογραφία με διάφορες αφορμές και προφάσεις. Στο διασημότερο κύκλο σολιστικών κοντσέρτων του μπαρόκ, τις περίφημες Τέσσερις Εποχές (1725), ο Βιβάλντι μάς δίνει την πρώτη αληθινά έντεχνη θύελλα: το φινάλε από το κοντσέρτο αρ.3 (Καλοκαίρι) είναι μουσική απόδοση μιας σφοδρής θερινής μπόρας! Ένα αιώνα αργότερα, στην Συμφωνία αρ.6, Ποιμενική (1807-8), ο Μπετόβεν συνθέτει την πρότυπη συμφωνική θύελλα του βιεννέζικου κλασικισμού. Στην υποδειγματική αυτή σύνθεση προγραμματικής μουσικής ή καταιγίδα εγκαινιάζει την περιπετειώδη σχέση του Ρομαντισμού με την Φύση. Με άψογη οικονομία μέσων, ενορχήστρωση και συμφωνική δράση αποδίδουν σχεδόν ρεαλιστικά το φυσικό φαινόμενο. Ο συνθέτης, ωστόσο, προειδοποιεί ότι πρόκειται "περισσότερο για έκφραση των συναισθημάτων παρά για ζωγραφική". Στα Σύννεφα από τα Νυχτερινά για Ορχήστρα (1900) ο Ντεμπισί αποδίδει μουσικά τον γενέθλιο τόπο κάθε καταιγίδας. Φλύαρος αλλά αναμφίβολα ενορχηστρωτικά συναρπαστικός, στην Συμφωνία των Άλπεων (1913), ο Ρίχαρντ Στράους εντρυφά στις επιμέρους εκδηλώσεις του φυσικού φαινομένου του κύκλου του νερού: με ακρίβεια ντοκιμαντερίστα και μετεωρολόγου εικονογραφεί μουσικά ομίχλες, παγετώνες, καταρράκτες και, φυσικά, μια συναρπαστική θύελλα.

Φαινόμενο ιδανικό ως ρομαντική προβολή του ανθρώπινου ψυχισμού στην φύση, η θύελλα αξιοποιήθηκε επανειλημμένα στην όπερα, είτε ως σκηνικό κορυφούμενης δράσης είτε ως υπαινικτικό ιντερμέτζο. Την συναντάμε στις όπερες του Ροσσίνι: σε χαριτωμένα χιουμοριστική εκδοχή στον Κουρέα της Σεβίλλης (1816) και σε μεγαλειώδη εκδοχή στον Γουλιέλμο Τέλλο (1829). Ο αντίθεος Βρικόλακας του Μάρσνερ (1828) πεθαίνει χτυπημένος από κεραυνό στην διάρκεια καταιγίδας, ο αμοραλιστής Δούκας στον Ριγκολέτο (Βέρντι, 1851) δολοφονείται στο ξέσπασμα μιας σύντομης μπόρας, ενώ στο ιντερλούντιο, Βασιλικό Κυνήγι και Θύελλα, (1856-9) από την μεγαλειώδη όπερα, Οι Τρώες, ο Μπερλιόζ διαχέει στην φύση την ένταση της δράσης. Τέλος, στο Δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ (Βάγκνερ, 1869-76) οι ουρανοδρόμες Βαλκυρίες καλπάζουν στην θύελλα που έχει εξαπολύσει η οργή του Βόταν....

Επικίνδυνες νεράιδες και παιχνίδια με τα νερά
Η αισθησιακή-ερωτική φόρτιση του νερού στο υποσυνείδητο δεν χρειάστηκε να περιμένει την επαλήθευση της ψυχανάλυσης για να βρει τον δρόμο της στην μουσική: Άλλοτε αθώοι και παιχνιδιάρικοι, άλλοτε απειλητικοί και ενοχικοί, οι συμβολισμοί αναπτύχθηκαν σε ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα. Στην ρομαντική όπερα του Ντβόρζακ, Ρουσάλκα (1901), η ιστορία της λιμναίας νύμφης που ο έρωτάς της για τον θνητό πρίγκιπα οδηγεί αμφότερους στον χαμό, αποδίδει συμβολικά την ανδροκεντρική φοβία-ενοχοποίηση του γυναικείου ερωτισμού. Συγγενείς καταστάσεις ερωτοφοβίας πλανώνται (πάντα συμβολικά, με εξεζητημένα εστετίστικη γλώσσα αλλά ωστόσο ευδιάκριτα) στο εμπρεσιονιστικού ύφους μπαλέτο, Νάρκισσος (1912), του Τσερέπνιν. Τελευταία σε μια σειρά από επικίνδυνες νεράιδες των νερών που ξελογιάζουν θνητούς νέους, η Όντινε, ξωτικό που ξεπροβάλλει απ'τις σταγόνες της βροχής στα τζάμια, κάνει την εμφάνισή της στα ομώνυμα πιανιστικά κομμάτια των Ντεμπισί (1907) και Ραβέλ (1908) ρίχνοντας την αυλαία στην σταδιοδρομία του είδους της. Στο εξής, η παρουσία τους θα είναι μόνον διακοσμητική: η Αρεθούσα (1915), από τους Μύθους του Τσιμανόφσκι για βιολί-πιάνο, δεν είναι παρά αισθησιακή, διακοσμητική επωδός ενός μύθου που κάποτε είχε βάρος.
Συγγενής είναι η σχέση των νερών και προς την μαγεία: Στον Λόενγκριν (1851) του Βάγκνερ, η υποχθόνια Όρτρουντ ετοιμάζει μάγια μέσα στο νερό. Στους αντίποδες της φαιδρότητας, ο (ελέω Ντίσνεϊ) πασίγνωστος Μαθητευόμενος Μάγος (1897) του Ντυκά κινδυνεύει να πνιγεί από την ανεξέλεγκτη εξέλιξη της μαγείας που θέτει σε εφαρμογή δίχως να ελέγχει!

Βαρκάδες, σιντριβάνια και ενυδρεία
Περιέργως η μουσική μεταφορά της απλής, φυσιοκρατικής απόλαυσης του νερού ως παιχνίδι παραμένει μια σπανιότητα: Στο απόγειο της κοσμοπολίτικης εποχής του μπαρόκ, ο Χέντελ γράφει την Μουσική των Νερών (1715-17) ως μουσική συνοδεία της βαρκάδας του Βασιλιά της Αγγλίας στον Τάμεση. Δύο αιώνες αργότερα, αποχαιρετώντας με ανείπωτη νοσταλγία τις ηδονές της ζωής στο ψευδοεξωτικό Τραγούδι της Γης, ο Μάλερ θα αναπολήσει μουσικά μια αντίστοιχη απόλαυση: ένα βραδινό γλέντι φίλων σε πολυτελές περίπτερο επάνω σε ένα γεφυράκι. Στα δεξιοτεχνικά Συντριβάνια της Βίλας Ντ'Έστε (1867-77) από τον κύκλο, Χρόνια Προσκυνήματος (3ος χρόνος-Ιταλία), ο βιρτουόζος πιανίστας-συνθέτης Φραντς Λιστ, επιστρατεύει τον κελαρυστό ήχο των πλήκτρων του πιάνου για να υποβάλλει με χάρη τα παιχνιδίσματα του νερού αρκετές δεκαετίες πριν τους ίδιους τους εμπρεσιονιστές. Στις Πηγές της Ρώμης (1914-16), ο Οτορίνο Ρεσπίγκι, μοναδικός συμφωνικός συνθέτη στην οπεροκρατούμενη Ιταλία, ζωντανεύει μουσικά τα διακοσμητικά σιντριβάνια της αιώνιας πόλης με μια ορχηστρική παλέτα κινηματογραφικής λάμψης και εξωστρεφούς πλούτου. Με την γοητεία του νερού θα φλερτάρει επίσης η εργογραφία της άρπας: Η Πηγή του Ζαμπέλ και Η Πηγή στο δάσος του Τουρνιέ μεταφράζουν σε αρπισμούς το κελάρυσμα του νερού. Πνευματώδες, ιδιωτικό μουσικό αστείο, το Καρναβάλι των Ζώων (1886) του Σέν-Σανς κλείνει την αναφορά με δύο μουσικές εικόνες βάρους...card-postal: τον θλιμμένο, ποιητικό Κύκνο και το σχεδόν ...κιτσάτο Ενυδρείο.

Νερά όπου χάνονται ζωές
Ως κυρίαρχα σύμβολα του κεντροευρωπαϊκού αστικού τοπίου, τα ποτάμια των δυτικών πρωτευουσών θα παίξουν ένα μοιραίο ρόλο στην μουσική του Ρομαντισμού: στα παγωμένα νερά τους αυτοκτονούν οπερατικές ηρωίδες του 19ου και 20ου αιώνα, ωθούμενες από αδιέξοδα στα οποία τις παγιδεύουν εραστές δίχως συναισθήματα. Τα μεγάλα αυτά θύματα του πολιτισμού της βιομηχανικής επανάστασης, καταφεύγουν στην ύστατη κίνηση αρνητικής υπέρβασης, αφαιρώντας την ζωή τους μέσα στο ίδιο το σύμβολο της ροής της ζωής... Η Λίζα στην Ντάμα Πίκα (1890) του Τσαϊκόφσκι, η Τόσκα (1900), η Κάτια Καμπάνοβα (1919-21) και η Κατερίνα Ισμαΐλοβα (1930-56) στις αντίστοιχες, ομώνυμες όπερες των Πουτσίνι, Γιάνατσεκ και Σοστακόβιτς, αυτοκτονούν από απελπισία σε ποτάμια... Με βαριά, αλλά ίσως όχι το ίδιο αδιέξοδα πληγωμένη καρδιά, στον διάσημο κύκλο έντεχνων τραγουδιών, Η Ωραία Μυλωνού (1823), ο Σούμπερτ αφηγείται τον πόνο της ανεκπλήρωτης αγάπης στο φίλο-ρυάκι.
Όχι ξένος προς τα παραπάνω, ο συμβολισμός του ποταμού που χωρίζει ζωντανούς και νεκρούς, θα βρει ιδανική μουσική έκφραση ως Αχέρων της φινλανδικής μυθολογίας, στο συμφωνικό ποίημα Ο Κύκνος της Τουονέλα (1893) του Σιμπέλιους. Αλλά και στην όπερα, Πρωτομάστορας του Καλομοίρη, ο πανταχού παρών ποταμός παρασέρνει πεισματικά το αθεμέλιωτο γεφύρι, χωρίζοντας συμβολικά τους διαμετρικούς κόσμους συντηρητικών και προοδευτικών, μέχρις ότου καταβληθεί ο φόρος του αίματος...
Απομένει το χιόνι και ο πάγος που κάνουν μόνον περιστασιακές εμφανίσεις στην μουσική. Ενδεικτικά λοιπόν: Για το πρώτο, ο Τσαϊκόφσκι έγραψε το Βαλς των Χιονονιφάδων στο ονειρικό μπαλέτο, Καρυοθραύστης, (1892). Συμβολίζοντας το ξύπνημα του άδολου έρωτα, η παγωμένη φύση υποδέχεται τους ενηλικιούμενους ήρωες-δραπέτες με γαμήλιες χιονονιφάδες που τους κυκλώνουν, στροβιλιζόμενες στον ρυθμό του βαλς. Το εορταστικό λευκό του χιονιού γίνεται σύμβολο της αγνότητας των συναισθημάτων που δεν έχουν αναγνωρίσει ακόμη την έλευση του ερωτικού πόθου. Ο πάγος έχει την τιμητική του στην Συμφωνία Αντάρτικα (1949-52) του Βων Γουίλιαμς. Προερχόμενη από επενεπεξεργασία soundtrack για ταινία με θέμα την κατάκτηση της Ανταρκτικής, η μουσική της συμφωνίας αποτελεί ένα μεγαλειώδες μουσικό πορτρέτο της απάτητης, παγωμένης ηπείρου του Νοτίου Πόλου, διατυπωμένο με μια ευφάνταστη ορχηστρική παλέτα βορινού εμπρεσιονισμού.