Από τη σειρά «Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας», Γρηγόριος Νύσσης, Έργα, τ. 1, εκδ. «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 160-209. Μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια Αθηναγόρου Κοκκινάκη, αρχιεπισκόπου Θυατείρων και Μ. Βρετανίας. Βλ. και J. P. Migne, Patrologia Graeca, τ. 45, στ. 145-174.
Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης (περ. 335-394, εορτάζει 10 Ιανουαρίου), στο έργο του Κατά Ειμαρμένης, παρουσιάζει τα κύρια σημεία της συζήτησής του στην Κωνσταντινούπολη με κάποιον εθνικό φιλόσοφο (μάλλον στωικό, κατά τους μελετητές, λόγω των ιδεών και της ορολογίας που φαίνεται να χρησιμοποιεί), για το θέμα της ειμαρμένης (Τύχης) και των μαντικών μεθόδων, με τις οποίες οι εθνικοί προσπαθούσαν να κάνουν προβλέψεις γι’ αυτήν. Κατά τη συζήτηση ο άγιος φέρνει παραδείγματα από τον Ιπποκράτη και το Γαληνό, τον Πλάτωνα, το Μ. Αλέξανδρο, τον Αννίβα, τη ρωμαϊκή ιστορία και την ιστορία και των πολιτισμό διαφόρων λαών. Αυτά τα παραλείπουμε, περιοριζόμενη στην «ουσία» της σκέψης του.
Ο άγιος ζητά από το συζητητή του να προσδιορίσει τι είναι η ειμαρμένη. Εκείνος μιλάει για την «ανάγκη», που καθορίζει κάθε τι στη ζωή των ανθρώπων. «Αν η ειμαρμένη θέλει να γίνω χριστιανός», του λέει ως παράδειγμα, «θα γίνω, ακόμη κι αν δεν το θέλουμε, ενώ, αν δεν θέλει, δεν υπάρχει τρόπος να γίνω». «Τα πάντα είναι δεμένα στην ανάγκη της ειμαρμένης, εκείνη επιστατεί των όντων και όλα τα όντα υποτάσσονται στην τροπή της, τα όρια της ζωής, οι διαφορές των ηθών, οι τρόποι του βίου, οι κατασκευές των σωμάτων, οι ανωμαλίες των αξιωμάτων, ώστε ο ένας να κυβερνά και ο άλλος να είναι υπήκοος, η υγεία και η ασθένεια, ο πλούτος και η φτώχεια κ.τ.λ.».
Ο άγιος ρώτησε αν η ειμαρμένη είναι Θεός και ρυθμίζει τα πάντα κατά το θέλημά Του, αν η ειμαρμένη είναι ελεύθερη, αυτεξούσια, με δική της προαίρεση κ.τ.λ. Ο φιλόσοφος μίλησε για τον υπολογισμό της κίνησης των άστρων και του ζωδιακού κύκλου, καταλήγοντας ότι η ειμαρμένη είναι «το συντελούμενο αναγκαίως με απαράβατο ειρμό, κατά την οποιαδήποτε συμπλοκή των αστέρων». Η ειμαρμένη δεν είναι θεός ούτε έχει ιδιαίτερη υπόσταση, αλλά υπάρχει επειδή όλα τα μέρη του σύμπαντος απαρτίζουν ένα ενιαίο όλον, επομένως κάθε τι επηρεάζει τα υπόλοιπα. Γι’ αυτό –κατέληξε– μπορεί ένας μάντης να μαντέψει το μέλλον με βεβαιότητα, υπολογίζοντας δεδομένα. Αναπτύσσει μάλιστα διά μακρών την επίδραση της δύναμης των άστρων στη ζωή του ανθρώπου.
Πρώτη επιχειρηματολογία
Ο άγιος αντιδρά: «Αν ένα κομμάτι της δύναμης που απορρέει από τα άστρα μπορεί να επηρεάσει τη ζωή των όντων, άρα προηγείται από τη σύσταση των όντων. Όμως εδώ όλα κινούνται, κατά τους όρους της φύσης: τα άστρα κινούνταν ήδη ενώ ο άνθρωπος γεννιόταν, και ο άνθρωπος πριν γεννηθεί κινούνταν επίσης κατά την κύηση κ.τ.λ. Συμβαίνει τυχαία η συνάντηση των δύο κινήσεων κατά την ώρα της γέννησης. Σε δύο πράγματα που συμβαίνουν ταυτόχρονα, πώς το ένα είναι «αρχηγικότερο» και προκαλεί (ως αίτιο) το άλλο;
Επίσης: αν ο άνθρωπος οφείλει τη γέννησή του στα άστρα, η φύση θα έπρεπε να γεννά ανθρώπους συνεχώς, αφού κάθε δευτερόλεπτο τα άστρα κινούνται. Επίσης, σκέψου πόσες μυριάδες κυβερνήτες, τύραννοι και υπήκοοι θα έπρεπε να γεννιούνται κάθε δευτερόλεπτο κατά τη διαρκή κίνηση των άστρων.
Αφού η δύναμη αυτή λες ότι είναι «απαράβατη», επομένως ποτέ δε μένει ανενεργός. Αφού μάλιστα κάθε τμήμα της είναι ισοδύναμο με το άλλο, όλα τα τμήματα θα έπρεπε να γεννούν πλούσιος, υγιείς, μακρόβιους κ.τ.λ., γιατί βέβαια δεν είναι εξίσου ισχυρό ένα τμήμα που γεννά ένα μακρόβιο και πολύτεκνο άνθρωπο με το άλλο, που γεννά ένα νόθο βρέφος, που η μητέρα του το πνίγει μόλις γεννηθεί. Πώς η δύναμη της ειμαρμένης εδώ δεν έφτασε στην ίδια έκταση;
Η ποικιλία των βίων των ανθρώπων φανερώνει ότι η ειμαρμένη δεν «δύναται τα πάντα». Αν το μακρόβιο το θεωρήσουμε έργο δύναμης, το βραχύβιο θα πρέπει να το θεωρήσουμε έργο ασθένειας.
Αλλά θα πεις: η δύναμη υπάρχει, απλώς σε αυτή την περίπτωση θέλει το ένα, στην άλλη το άλλο. Θα πρέπει όμως τότε να εξηγήσεις ποια η αιτία της διαφοράς των προτιμήσεων. Άνθρωπος είναι και ο ένας και ο άλλος, χωρίς καμία διαφορά. Ποια αδικία έκανε ο ένας με το να γεννηθεί π.χ. λίγο νωρίτερα, ώστε να ντυθεί με ράκη, ενώ ο άλλος με πορφύρα; Πώς αθωώνεται η ειμαρμένη γι’ αυτή την ανισότητα;
Ή λες ότι η ειμαρμένη δεν ενδιαφέρεται για τη δικαιοσύνη; Επομένως είναι άψυχη και δεν έχει συνείδηση καλού και κακού. Τότε πώς λέτε ότι έχει τόση δύναμη, που να εξουσιάζει το αυτεξούσιο των ανθρώπων, που έχουν ικανότητα να επιθυμούν το καλό ή το κακό; Αυτό που δεν έχει αρετή, πώς εξουσιάζει εκείνους που επιλέγουν και ασκούν την αρετή, και γενικώς το μη ον πώς εξουσιάζει τα όντα;
Τι είναι λοιπόν; Ον δεν είναι, Θεός δεν είναι. Τι είναι;
Επίσης: τα άστρα κινούνται, αλλά και τα ποτάμια κινούνται, και τα πλοία κ.τ.λ. Οι όροι της κίνησης είναι ίδιοι σε όλα όσα υπάρχουν στη φύση. Αν λοιπόν δεν δεχτείς ότι και τα ποτάμια «ποιούν ειμαρμένες», ούτε εμείς θα αναγνωρίσουμε τέτοια δύναμη στην κίνηση των άστρων.
Επίσης: αποδίδετε στα ζώδια ιδιότητες ανάλογες με το ζώο, που έχουν το όνομά του. Τον Ταύρο π.χ. λέτε «δουλικό» επειδή φορεί το ζυγό, τον Κριό ευεργετικό για την παραγωγή των αμνών κ.τ.λ. Αλλά πες μου: με τη θέλησή του ζεύεται ο Ταύρος και κουρεύεται ο Κριός; Η βλαπτική ή ωφέλιμη δύναμη σ’ αυτό ή εκείνο τον αστερισμό κ.τ.λ. υπάρχουν εκούσια ή ακούσια; Αν μεν εκούσια, τότε οι αστερισμοί αυτοί είναι κακοί. Αν ακούσια, τότε κι αυτοί είναι δέσμιοι μιας ανάγκης και πρέπει να αναζητήσομε άλλη ειμαρμένη από άλλα άστρα για να εξηγήσουμε τις ιδιότητες αυτών των άστρων».
Απάντηση φιλοσόφου
Εκείνος απάντησε: «Γιατί αντιδράς τόσο πολύ και δε βλέπεις ότι ο μάντης (αν κατέχει επακριβώς τη θεωρία των ουρανίων) μπορεί, αν ξέρει την ακριβή στιγμή της γέννησης κ.τ.λ., να προβλέψει όλη τη ζωή του ανθρώπου με κάθε λεπτομέρεια;»
Ο άγιος είπε: «Ξεχνάς ότι και οι γιατροί, βλέποντας τον άνθρωπο μπορούν κι αυτοί να προβλέψουν την υγεία του, το θάνατο κ.τ.λ. Επίσης ξεχνάς ότι κάποιος με φάρμακα ή καλή σωματική άσκηση μπορεί να καθυστερήσει την εξέλιξη της αρρώστιας του και να καθυστερήσει το θάνατο. Πού είναι τότε η δύναμη της ειμαρμένης;». Ο φιλόσοφος απάντησε ότι κι αυτή η καθυστέρηση ακόμη οφείλεται στην ειμαρμένη.
Δεύτερη επιχειρηματολογία
Τότε ο άγιος απαντά: «Και τι είναι οι συμφορές των πολέμων, οι σεισμοί, οι καταστροφές πόλεων, οι πλημμύρες, τα ναυάγια κ.τ.λ.; Πού είναι οι διαπλοκές τα των άστρων, που ορίζουν τις διαφορές στο βίο τόσων ανθρώπων, που βρήκαν εκεί κοινό θάνατο; Όλοι αυτοί δε γεννήθηκαν ταυτόχρονα ούτε κάτω από το ίδιο άστρο».
Ο φιλόσοφος απαντά: «Υπάρχει και ειμαρμένη πόλεως, έθνους, πλοίου κ.τ.λ., που κλώθει το μέλλον από την πρώτη στιγμή».
«Δηλαδή» λέει ο άγιος «ποια είναι αυτή η “πρώτη στιγμή” της ίδρυσης μιας πόλης ή της γένεσης ενός έθνους ή της ύπαρξης ενός πλοίου; Όταν ο ξυλοκόπος κόβει τα ξύλα; Όταν ο ναυπηγός τα αγοράζει; Όταν μπαίνει το σίδερο; Κ.τ.λ.
Επίσης, σεισμοί, πλημμύρες, κατολισθήσεις κ.τ.τ. συμβαίνουν όχι μόνο σε κατοικημένους τόπους, αλλά και σε ακατοίκητους. Αν κάπου συμβεί να βρεθεί οικισμός ανθρώπων, τα γεγονότα αυτά προκαλούν βλάβη στον άνθρωπο. Αν ο τόπος είναι ελεύθερος από κατοίκους, δεν προκαλείται βλάβη σε ανθρώπους. Πού είναι λοιπόν η ανάγκη της ειμαρμένης, αφού και οι κατοικημένοι και οι ακατοίκητοι τόποι υποφέρουν εξίσου από τα ίδια πάθη;
Άλλωστε, αφού η Γη κατασκευάστηκε συγχρόνως ολόκληρη και όχι τμηματικά, και επιπλέον είναι εξίσου παλαιά με τα άστρα (κατά τη Γένεση), δεν παίρνει από εκείνα καμία αιτία.
Επίσης, ποιος δεν γνωρίζει ότι το χειρότερο ανοσιούργημα είναι η θυγατρομιξία, η αδελφογαμία και η μητρογαμία. Αν αυτό συνέβαινε λόγω κάποιας μοίρας, θα παρατηρούνταν και στο δικό μας έθνος. Όμως παρατηρείται στους Πέρσες, επειδή έτσι έχουν μάθει από γενιά σε γενιά. Έτσι, άλλα έθνη σκοτώνουν τους ξένους, άλλα τρώνε ανθρώπους κ.τ.λ. Άρα μοίρα και ειμαρμένη γίνεται η προαίρεση κάποιου, που εκλέγει ελεύθερα αυτό που του αρέσει.
Και μη μου πεις ότι σε κάθε έθνος αντιστοιχεί άλλη κίνηση των άστρων (ανάλογα με το πού ζουν), γιατί ιδού, οι Ιουδαίοι ζουν διάσπαρτοι σε όλα σχεδόν τα έθνη και όμως καμία ανάγκη των άστρων δεν τους έκανε να υιοθετήσουν ήθη εκείνων των εθνών, όπως η ακροβυστία.
Απάντηση φιλοσόφου
«Αυτά δεν έχουν εξεταστεί από μας, το γιατί δηλαδή οι νόμοι των εθνών ξεφεύγουν από τη δύναμη των άστρων. Και πάλι όμως η μαντεία είναι απόδειξη της ύπαρξης της ειμαρμένης».
Τελική απάντηση του αγίου
«Δε θέλω να σε κάνω να γελάσεις, αλλά θα σου εκθέσω εν συντομία τη διδασκαλία μας. Υπάρχει στον άνθρωπο μία δύναμη ενάντια προς το αγαθό (υπάρχουν πολλές αποδείξεις για την ύπαρξή της). Εφόσον λοιπόν η θεία φύση υπάρχει σε κάθε αγαθό και από αυτήν προέρχεται η ζωή, το φως, η αλήθεια, το δίκαιο, το σοφό και το άφθαρτο, η ενάντια δύναμη προκαλεί όλα τα αντίθετα και καταστροφικά, αντί ζωής το θάνατο, αντί αληθείας το ψεύδος κ.τ.λ. Όπως λοιπόν οι κακοποιοί συχνά γλυκαίνουν το δηλητήριο με μέλι, έτσι κι αυτή η φθοροποιός φύση συχνά υποδύεται τις μορφές αγαθών πραγμάτων, για να απομακρύνει τους ανθρώπους από την αγαθή φύση. Έτσι τους ξεγελά και παίρνει με το μέρος της. Οι σωστές προβλέψεις λοιπόν που λαμβάνει ο άνθρωπος με όλες τις μαντικές τέχνες προέρχονται από αυτή τη δύναμη, τη δύναμη των δαιμόνων.
Αυτοί που μαντεύουν με τον κλήδονα ή την παρατήρηση των πτηνών, δεν ισχυρίζονται ότι προβλέπουν την ειμαρμένη. Έτσι και αυτοί που προβλέπουν με τα άστρα δεν αποδεικνύουν ότι υπάρχει ειμαρμένη. Αλλιώς, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι άλλη ειμαρμένη υπάρχει στο όνειρο, άλλη στο πέταγμα των πουλιών, άλλη σε κάθε σύμβολο. Επίσης, πρόσεξε πόσες ασάφειες και υπεκφυγές περιέχουν οι μαντείες, ώστε να μπορεί να ξεφύγει ο μάντης (δίνοντας εκ των υστέρων άλλη ερμηνεία) αν η πρόβλεψή του δεν επαληθευτεί. Ισχυρίζομαι λοιπόν ότι ή δεν υπάρχει καθόλου μαντεία, ή, αν υπάρχει, προέρχεται από τους δαίμονες, με σκοπό να απομακρύνουν τον άνθρωπο από τη μελέτη του θείου θελήματος και την καλλιέργεια του αγαθού και να τον στρέψουν να αναζητά το όφελός του στις διαπλοκές των άστρων και σε άλλα τέτοια».
—————————
ευγνωμονοθμε τον συνεργατη της ιεραποστολης κ. Θ Ρηγινιωτη για τον κοπο και την αγαπη του να μας στειλη την περιληψη αυτη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου