Ειρήνη Αρτέμη, Δρ. Θεολογίας – Φιλόλογος Η θέση του Χριστιανισμού στην ύστερη νεωτερικότητα

Αφού εξετάστηκε στην προηγούμενη συνέχεια (http://www.pemptousia.gr/?p=56403) η σχέση της χριστιανικής πίστης με το νεωτερικό πλαίσιο, στο σημερινό απόσπασμα παρουσιάζεται η θέση της στο πεδίο της λεγόμενης ύστερης νεωτερικότητας.

3. Ο Χριστιανισμός στην ύστερη νεωτερικότητα

Η νεωτερικότητα υπήρξε αποτέλεσμα όχι μόνο του Διαφωτισμού αλλά συνέπεια κάποιων συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών καταστάσεων. Η Αναγέννηση[55], η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση[56], ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση καθώς και η Βιομηχανική αποτέλεσαν τη διχοτόμο με την οποία ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός χώρισε την παράδοση από τη νεωτερικότητα.

Το ρήγμα μεταξύ παραδόσεως και νεωτερικότητας είχε σαν συνέπεια τη βίαιη αποκοπή του ευρωπαϊκού πολιτισμού από τις χριστιανικές πολιτιστικές του ρίζες[58]. Σήμερα, οι χριστιανικές εκκλησίες βρίσκονται σήμερα σε δύσκολη θέση: εδώ και δεκαετίες περνούν μία κρίση αξιοπιστίας, και μόνο σε περιορισμένο βαθμό ορισμένες προχώρησαν σε μία μερική αυτοκριτική τους και σε έναν οικουμενικό διάλογο ανάμεσά τους. Από την άλλη, οι αντιφάσεις της νεωτερικότητας οδήγησαν στην επανεμφάνιση του θρησκευτικού φαινομένου, έτσι ώστε η εκκοσμίκευση δεν εκλαμβάνεται πλέον σήμερα ως μία μονόδρομη εξέλιξη και μία τάση εξαφάνισης της θρησκείας. Ωστόσο η επαναφορά της θρησκευτικότητας σήμερα συνδέεται με μία πρόκληση: πρόκειται για τη διάδοση μίας συγκεχυμένης θρησκευτικότητας, ενός συγκρητικού νεοπαγανισμού, μίας νέας Γνώσης και ενός διάχυτου μυστικισμού, που απορρίπτουν τόσο τον χριστιανισμό, όσο και τον ορθό Λόγο[59].

Σήμερα, στον 21ο αιώνα ο άνθρωπος δεν απειλείται από την παραδοσιακή θρησκεία αλλά από την παγκοσμιοποίηση, που σαν οδοστρωτήρας προσπαθεί να τα σαρώσει όλα και να τα πολτοποιήσει. Στο βωμό του χρήματος και της παγκοσμιοποίησης θυσιάζονται όλες οι ανθρώπινες αξίες και τα ιδανικά. Κατά τον Νόαμ Τσόμσκι, Καθηγητή της Γλωσσολογίας, «η παγκοσμιοποίηση μεταφέρει το μοντέλο του Τρίτου Κόσμου στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες. Πρόκειται για μία διταξική κοινωνία. Από τη μία είναι η τάξη των υπέρμετρα πλούσιων και από την άλλη εκείνη, η οποία κατακλύζεται από ανθρώπους που ζουν στη φτώχεια και την απόγνωση. Οι πραγματικές και σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονται στους κύκλους των κολοσσιαίων εταιριών. Η επιρροή των κοινοβουλίων και των πολιτικών είναι σχεδόν αμελητέα».

Αναφορικά με το εννοιολογικό περιεχόμενο της «παγκοσμιοποίησης» ο Αρχιμανδρίτης Ιερόθεος Αργύρης επισημαίνει τα εξής: «Λέγοντας Παγκοσμιοποίηση εννοούμε την ενοποίηση της ανθρωπότητας σε μία διεθνή γειτονιά, με άφθονα υλικά και πνευματικά αγαθά. Εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται θαυμάσιο και επιθυμητό. Θα ήταν πράγματι ευχής έργο να επιτευχθεί η ελαχιστοποίηση των οικονομικών, πνευματικών και κοινωνικών διαφορών. Να μην υπάρχουν πλέον λαοί, που να βρίσκονται κάτω από τα όρια της πείνας και να μη βλέπουμε δίπλα μας ανθρώπους να πεθαίνουν από τις αρρώστιες. Όλοι οι άνθρωποι δικαιούνται να αποκτήσουν ένα κομμάτι ψωμί και μία ήρεμη αλλά και υποφερτή ζωή. Αυτό είναι ένα υπέρτατο όραμα και ένα εξαίσιο όνειρο».

Στο σημείο αυτό, σημαντικό ρόλο έρχεται να παίξει η αναβίωση του κοινωνικού ρόλου της παραδοσιακής θρησκείας, δηλαδή του Χριστιανισμού. Η διδασκαλία του Χριστού αποτέλεσε από τα πρώτα χρόνια της εμφανίσεώς του στη δημόσια δράση μία γροθιά στο κατεστημένο. Μίλησε για ισότητα όλων των ανθρώπων ανεξαιρέτως εθνικότητας, φυλής, θρησκείας και φύλου. Όλοι οι άνθρωποι έπρεπε να μοιράζονται όλα τα αγαθά με ίσο τρόπο, ώστε να μην υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί και παντού να επικρατεί η δικαιοσύνη.

Σήμερα, όλα αυτά έχουν αρχίσει να καταρρίπτονται απροκάλυπτα. Η ανεργία μαστίζει τους ανθρώπους. Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας μέσα σε εξαθλιωτικές συνθήκες. Μικρά παιδιά αναγκάζονται να δουλεύουν πολλές ώρες κάτω από άθλιες συνθήκες και να υποσιτίζονται. Η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο  έχει αγγίξει τα υψηλότερα ποσοστά  στην ιστορία του ανθρώπου. Μοιάζουν τα πράγματα να έχουν γυρίσει αιώνες πίσω, όταν στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η ζωή των ανθρώπων των κατώτερων τάξεων δεν είχε καμμία αξία. Ο σημερινός άνθρωπος έχοντας αποθεώσει τον άκρατο καπιταλισμό, μαγεύτηκε από το τραγούδι των σειρήνων που υποσχόταν ψεύτικους παραδείσους και  οδηγήθηκε να ζει σε μία φενάκη. Χόρτασε από καταναλωτισμό και υλικό ευδαιμονισμό αλλά σύντομα κατάλαβε ότι ήταν γυμνός από αξίες. Στα δύσκολα, λοιπόν, έψαξε αυτές τις αξίες. Ο μοναδικός δρόμος για να τις βρει περνούσε μέσα από τη  θρησκεία.

Πολλοί, λοιπόν, ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου και ηλικίας στρέφονται στη θρησκεία, προς αναζήτηση του αληθινού νοήματος της ζωής[60]. Η θρησκεία και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο χριστιανισμός έρχεται να περισώσει τα θύματα από τα ερείπια που άφησε πίσω της η κακή χρήση της νεωτερικότητας. Αγωνίζεται η Εκκλησία να απαλύνει τον ανθρώπινο πόνο είτε μέσω ιδρυμάτων, είτε μέσω συσσιτίων είτε με βοηθήματα και υποτροφίες για να σπουδάσουν παιδιά κατορθώνει να βοηθήσει τον άνθρωπο να σηκωθεί από το τέλμα  που έχει πέσει.

Πρέπει να γίνει σαφές ότι σήμερα ο Χριστιανισμός δεν αντίκειται στην οικουμενικότητα, αντίκειται στην παγκοσμιοποίηση και σε ο,τι ξεριζώνει τον κάθε άνθρωπο από την πολιτιστική, την εθνική και τη θρησκευτική του ταυτότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αρχιεπίσκοπος Τιράνων Αναστάσιος Γιαννουλάτος, που προσπάθησε στην μετακομμουνιστική και διαλυμένη Αλβανία να κάνει αρωγό της ανάπτυξης και του πολιτισμού της Εκκλησίας σε όλους τους κατοίκους της Αλβανίας ανεξάρτητα από το θρήσκευμά τους. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι οι θρησκευτικές κοινότητες μπορεί να αποβούν φορείς αντίστασης στην παγκοσμιοποίηση[61].

Στην ύστερη νεωτερικότητα ο άνθρωπος διαπίστωσε ότι ο άκρατος ατομικισμός της πρώιμης και μέσης νεωτερικότητας οδήγησε σε αδιέξοδο[62]. Στην απαξίωση του ανθρώπου η πατερική διδασκαλία έρχεται να οδηγήσει τον άνθρωπο ξανά από το σκοτάδι στο φως. Ο άνθρωπος για το Χριστιανισμό έχει αξία, γιατί αποτελεί εικόνα του Θεού και έχει μέσα του θεϊκή πνοή, την ψυχή του. Σκοπός της ζωής του ανθρώπου κατά τους αγίους πατέρες της Εκκλησίας είναι η κατά Χριστώ ζωή που θα οδηγήσει στη θέωση, δηλαδή στη Βασιλεία των Ουρανών. Η διδασκαλία αυτή ως αντιστάθμισμα στην μαζοποίηση των ανθρώπων δίνει νέα οντολογική διάσταση στην ύπαρξη του έλλογου όντος σήμερα.

Στις μέρες μας η επιστροφή των Ευρωπαίων και κυρίως των Ελλήνων στη συνειδητοποίηση της θρησκευτικής τους ταυτότητας έχει ως επακόλουθο και την αναζωπύρωση της εθνικής τους ταυτότητας. Πέρασε ο καιρός που ο λαός μας θεωρούσε ότι ήταν ξένο ήταν και καλό. Μέσα από τις δυσκολίες συνειδητοποίησε -έστω και αργά – τα τρωτά σημεία και των διαφόρων ξένων. Προσοχή ιδιαίτερη θα πρέπει να δοθεί μήπως η επιστροφή στην παραδοσιακή θρησκεία οδηγήσει στο άλλο άκρο, εκείνο του σκοταδισμού, του φονταμενταλισμού και της δαιμονοποίησης του άλλου, του διαφορετικού. Αυτό κυρίως θα πρέπει να αποφευχθεί. Παράδειγμα παρόμοιο προς αποφυγή αποτελούν πολλές μουσουλμανικές χώρες.

Η παραδοσιακή θρησκεία πρέπει να κάνει άνοιγμα και προς τους μετανάστες, δημιουργώντας τους ένα φιλόξενο περιβάλλον. Έτσι θα αποτραπεί η γκετοποίησή τους και η ανάπτυξη σε αυτών λανθασμένων ιδεολογιών και τρόπων αντιμετωπίσεως του παραγκωνισμού τους. Με απλά λόγια ο παραγκωνισμός του άλλου που έχει διαφορετική θρησκεία και κουλτούρα θα τον οδηγήσει στη βία.

[Συνεχίζεται]

 

[55] «Η Αναγέννηση (αγγλικά: Renaissance, ιταλικά: Rinascimento, γαλλικά: Renaissance, από τα συνθετικά ri- «ξανά» και nascere «γεννιέμαι») ήταν ένα πολιτιστικό κίνημα που τοποθετείται προσεγγιστικά ανάμεσα στο 14ο και το 17ο αιώνα, ξεκινώντας στην Ιταλία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, από όπου και εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ο όρος χρησιμοποιείται επίσης ως ονομασία της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, μα με μεγαλύτερη ελευθερία καθώς το κύμα των αλλαγών που επήλθαν δεν εξαπλώθηκε με την ίδια ταχύτητα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ως πολιτιστικό κίνημα, επέφερε την άνθηση της λογοτεχνίας, της επιστήμης, της τέχνης, της θρησκείας και της πολιτικής επιστήμης, καθώς και την αναβίωση της μελέτης κλασικών συγγραφέων, την ανάπτυξη της γραμμικής προοπτικής στη ζωγραφική και τη σταδιακή, αλλά ευρέως διαδεδομένη, μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση. Παραδοσιακά, αυτή η πνευματική μεταμόρφωση είχε ως αποτέλεσμα να θεωρείται η Αναγέννηση γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα και της Σύγχρονης Εποχής. Αν και κατά την Αναγέννηση έλαβαν χώρα επαναστατικές καινοτομίες σε πολλά πνευματικά πεδία, καθώς και κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές, είναι ίσως περισσότερο συνυφασμένη με τα ρεύματα που διαμορφώθηκαν στο χώρο της τέχνης, αλλά και τη συμβολή παν-επιστημόνων όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος, οι οποίοι ενέπνευσαν τον όρο Homo Universalis» http://www.netschoolbook.gr/history2007/ VIanagenissi.html (2012)
[56] «Με τον όρο εκκλησιαστική μεταρρύθμιση εννοείται η διασπαστική κίνηση στην καθολική Εκκλησία του 16ου αιώνα που πραγματοποιήθηκε στην κεντρική Ευρώπη και οδήγησε στη συγκρότηση νέων χριστιανικών δογμάτων και εκκλησιαστικών οργανισμών. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των κινήσεων από θεολογικής σκοπιάς ήταν η προσήλωση στη Βίβλο και ο παραμερισμός όλων των πατερικών και άλλων συμπληρωμάτων και προεκτάσεων που είχαν συσσωρευτεί μέχρι τότε. Οι πολιτικές και πολιτισμικές επιπτώσεις αυτών των γεγονότων ήταν όμως πολύ σημαντικές και συγκάλυψαν τις θεολογικές αντιδικίες. Οι ηγέτες της μεταρρύθμισης δεν απέβλεπαν εξ αρχής στη διάσπαση της μέχρι τότε ενιαίας δυτικής Εκκλησίας, τα γεγονότα ξεπέρασαν όμως τις ηγεσίες και εξελίχθηκαν με τη δική τους δυναμική, παρασύροντας θεσμούς και παραδόσεις πολλών αιώνων. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, αν και εκ του αποτελέσματος η μεταρρύθμιση αποτέλεσε μια ενέργεια ανατρεπτική για την ελεγχόμενη πολιτική και πνευματική ζωή που προσπαθούσε να διατηρήσει η καθολική Εκκλησία, οι ηγέτες των μεταρρυθμιστικών κινήσεων είχαν κατά βάση συντηρητικούς στόχους: Διακηρυσσόμενος σκοπός τους ήταν να επανέλθει η εκκλησιαστική ζωή στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, χωρίς τις περίεργες, για τα ευρύτερα στρώματα, καλλιτεχνικές και επιστημονικές «παρεκτροπές» που συνέβαιναν στην αμαρτωλή Ρώμη, παράλληλα με την απληστία και τις ακολασίες. Η μεταρρύθμιση δεν πραγματοποιήθηκε σε ένα τόπο κι από ένα άνθρωπο, αλλά συμπυκνώνεται συχνά σε λίγα εξέχοντα πρόσωπα και χαρακτηριστικά περιστατικά, καθώς επίσης σε διάφορες μυθοπλασίες» Στ. Φραγκοπούλου, Ιστορία της Τεχνολογίας. Με παρεκβάσεις σε συναφή γεγονότα που επηρέασαν την επιστήμη, την τεχνολογία και τον πολιτισμό, 2008, σ. 15.
[57] Ν. Κοκοσαλάκη, όπ.π., σ. 64.
[58] Θ. Λίποβατς, «Χριστιανισμός και Νεωτερικότητα», (2001), http://www.acadimia.gr/content/view/80/76/lang,el (2012)
[59] Κ. Κορώση, «Παγκοσμιοποίηση και θρησκευτική ταυτότητα», http://www.pee.gr/wp-content/uploads/praktika_synedrion_files/new_soft/nees_eisigiseis/mer_g_th_en_v/korosis.htm (2012)
[60] Ν. Κοκοσαλάκη, όπ.π., σ. 79.
[61] Αν. Γιανουλάτου, αρχιεπ. Τιράνων, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2001, σ. 17.
[62] Ν. Κοκοσαλάκη, όπ.π., σ. 82.